Hakkari Tarihi
Hakkari, Kürdistan coğrafyasının illerinden olup bugünkü sınırları itibariyle kuzeyde Van, güneyde Musul, doğuda Urmiye, batıda Şırnak ile komşudur. Tarihi geçmişi en eski olan Kürt illerindendir. Hakkari yöresi tarihin ilk dönemlerinden bu yana birçok medeniyete ve millete yerleşim yeri olmuştur. Bölgede prehistorik dönemlerde bazı yerleşmeler olduğu il sınırları içinde değişik yerlerde bulunan kaya resimlerinden anlaşılmaktadır. Kaya resimleri M.Ö. 7000’li yıllara aittir. Bu resimlerin önemli bir kısmı 2600m yükseklikteki Geverok vadisinde yer almaktadır. Bunların çoğu yöredeki bir tür dağ keçisini belirtmektedir. İlkel ve simgesel olan av tuzakları ile hayvanlara sopalarla saldıran insan resimleri de vardır. Bir başka kaya resimleri kümesi de Şiye Hendeveda tepesinin eteklerinde ortaya çıkarılmıştır. Kayalar üzerindeki çok sayıdaki resim kompozisyonu yöre halkının yerleşik hayata geçtiğini, avcılığın yanı sıra hayvancılık ve tarımla uğraştığını ortaya koymaktadır.?
İÖ.7000'den bu yana sürekli bir yerleşme yeri olan Hakkari yöresinin adına ilişkin ilk bilgilere, X.yy Arap tarih ve coğrafya kaynaklarında rastlanmaktadır. Ünlü Arap tarihçisi İbni Havsal, yöredeki Hakkari yani Her-kariyan (Güçlü, savaşçı, edebilen) anlamına gelen ve o coğrafyada yaşayan boyların adıdır. Hakkari’yi de içine alan Kuzey Kürdistan’ın yüksek yaylalarında yaşayan insan topluluklarına ait ilk yazılı bilgiler M.Ö. 13 yüzyıldan başlayarak Asur yazıtlarından elde edilmiştir. Hakkari yöresinde günümüze kadar pek çok krallık hüküm sürdüğü görülmektedir. Hakkari ilinin asıl ismi Colemerg'tir. Ermeniler buna İlmar, Süryaniler Gülarmak, Memluklar ise Colemerg adını vermişlerdir. Yörede Urartular, Medler, Akadlar, Asurlular, Persler, Makedonyalı İskender, İskender'in komutanlarından Selevkos'un yönetimindeki Selökidler, Sasaniler, Romalılar, Selçuklular, Osmanlılar, Safeviler belirli aralıklarla hüküm sürmüşlerdir. Gerek bölgede hüküm süren Sasaniler ile Romalılar döneminde, gerekse de Osmanlılar ile Safeviler döneminde burada yaşayan Kürtlerin başına gelen; sürekli bir talan, sürekli bir işgal, sonu gelmeyen kıyımlar oldu. Burada bulunan imparatorlukların birbirleriyle çıkar amaçlı yapılan savaşların en ağır faturasını veren halk oldu. Hakkari'nin Kürt tarihindeki yeri büyük bir önem arz etmektedir. Buradan çıkan büyük insanlar uzun bir dönem Kürt halkına önderlik etmişlerdir. Cumhuriyet tarihinde ilk başlarda il kategorisine bile alınmayan Hakkari, 1926'da il olur. Sonra 1932'de lağvedilir ve Van iline bağlanır. 1936'da bu karar değiştirilir ve Hakkari yine il olur. Başta Hakkari merkez olmak üzere hem şu anda Hakkari'ye bağlı olan ilçeler hem de Hakkari'ye bağlı olmayan ilçelerin Cumhuriyetin ilanı sonrasında isimleri değiştirilmiştir.
Dîroka Colemêrgê
Colemêrg di erdnigariya Kurdistanê de cihekî taybet digire. Di sînorên xwe yên îroyîn de li Bakurê wê Wan, li Başûrê wê Mûsil, li Rojhilatê wê Ûrmiye û li Rojavayê wê jî bajarê Şirnexê cih digire. Bajarek xwedî dîrokekî gelek kevnare ye. Colemêrg, ji destpêka dîrokê heya niha ji bo gelek qewm û netewan bûye jiyangeh. Ev ji wêneyên li ser keviran tê famkirin. Ev wêne B.Z 7000’ê hatine xêzkirin. Zêdehiya van wêneyan li Geliyê Geveroka ku xwedî 2600 mîtroyan e. Piraniya wan wêneyan de pezkovî hene. Her wiha di wêneyan de kemînên ji bo nêçîra pezkoviyan, yên mirovan û amûrên nêçîrê yên wek çûv di destê wan mirovan de hene. Komek wêneyên keviran jî li Girê Hendevedayê hatine dîtin. Di van wêneyan de tiştê ku diyar dike jî mirovên wî demî him bi nêçîratî kirine him jî derbasî çandiniyê û jiyana dimatiyê bûne.
Agahiyên ewilî yên derheqê Colemêrgê di sedsala 10'emîn de çavkaniyên erdnigarî û dîrokê yên Ereban de tên dîtin. Dîrokzanê Ereb yê navdar Îbnî Havsal ji bo navê Colemêrgê wiha gotiye; Hekkarî; Her - kariyan ango yê ( bihêz, şervan, dikare) ew jî navê hozên ku li vê erdnigariyê dijîn in. Agahiyên nivîskî yên Kurdistana Bakur ku Colemêrg jî di nav de B.Z(Beriya Zayînê) ji sedsala 13. destpê dike û ji nivîskên Asûriyan hatine destxistin. Di van nivîskan de tê diyarkirin ku komên li vê devera çiyayî ji B.Z 2OOO’ê heya B.Z 900’ê wek Begên Serbixwe hebûna xwe domandine. Li Colemêrgê gelek qralan deshilatdariya xwe pêkanî ne. Navê navenda Hekkariyê yê rast Colemêrg e.Ermeniyan jê re gotiye Ilmar, Sûryaniyan jê re Gulamark û Memlûkiyan jî gotiye Colemêrg. Li Colemêrgê Ûrartûyan, Medan, Aqadan, Asûriyan, Persan, Makedoniyan, Selokidan, Sasaniyan, Romiyan, Selçûkiyan, Osmaniyan û Safeviyan deshilatdarî kirine.Him di dema Osmaniyan de him jî dema Safeviyan de talanên dawiya wê nebûn û hemû deman hatiye dagirkirin. Ji ber şerên berjewendiya împeratorên du aliyan hemû êş Gelê Kurd kişandine. Colemêrga ku bi Osmaniyan ve hatî girêdan piştî damezirandina Komara Tirkiyê di sala 1924’an de digihije statûya bajariyê lê belê piştre bi Wanê ve hatiye girêdan. Piştî sala 1936’an dîsa wekî bajar hatiye hesibandin. Colemêrg bi navçeyên xwe Gever, Şemzînan, Çelê ve hatiye sînor kirin.
İsminin Menşei
Hakkâri bölgesinin ilk merkezi İmadiye (Duhok’un ilçesi) olarak da bilinen Aşeb kalesidir. Daha sonra ise Culemerg, bölgenin merkezi olmuştur. Hakkâri ismi geniş bir bölge için, Culemerg ise bu bölgenin merkezi olan şimdiki Hakkâri kent merkezi için kullanılmıştır. Hakkâri ismi etimolojik olarak “her” ve “kari” kelimelerinden meydana gelmiştir. “Her”, hep anlamında; Kari ise “ebilmek, gücü yetmek” anlamına gelen “karîn” fiili kökünden olup “edebilenler, güçlü, kuvvetli” manasına gelmektedir. Cu-le-merg kelimesi de Cu (su arkı, kanal), le (de, da edatı) ve merg (çayır, mera) kelimelerinin birleşmesi ile oluşmuş olup; su arklarının dolandığı mera anlamına gelmektedir.
